Czym są drzewa sędziwe?
Ile lat ma to drzewo? To prawdopodobnie najczęściej zadawane pytanie osobom pracującym przy drzewach. Pragnienie poznania wieku drzewa, zrozumienia jego historii i podziwianie jego długowieczności jest głęboko zakorzenione w ludzkiej naturze.
Autor: Kamil Witkoś-Gnach
Sędziwe drzewa, osiągające wiek daleko wykraczający poza ludzkie ramy czasu, od zawsze stanowiły dla nas źródło fascynacji i podziwu.
Fig 1. Jakub Józefczuk. Krajobraz kulturowy Wielkiego Parku Windsorskiego (Anglia) jest domem ponad 800 drzew sędziwych. Ich obecność zawdzięczamy ciągłości własności, ograniczonych w skutkach wojen oraz świadomości właścicieli, którzy widzą w tych drzewach bezcenną wartość.
Czym jest drzewo sędziwe?
W uproszczeniu, drzewo sędziwe można zdefiniować jako takie, które osiągnęło zaawansowany wiek w porównaniu z innymi osobnikami swojego gatunku. Osiągnięcie sędziwego wieku pozwala na pełen rozwój naturalnych procesów, mechanizmów adaptacji i reorganizacji, dających drzewom długie życie. Z tego też powodu wiele z tych zjawisk, takich jak proces rozkładu drewna, powstawanie wypróchnień czy naturalne obniżanie korony, pojawia się w wielu definicjach drzew sędziwych.
Życie drzewa zazwyczaj jest postrzegane jest jako liniowy proces rozpoczynający się od nasiona, którego kolejnymi etapami są młodość, dojrzałość, a wreszcie starość kończąca się śmiercią. Jednak cykl życia drzewa nie kończy się nagle po osiągnięciu przez nie maksymalnych rozmiarów. Faza rozwoju następująca po osiągnięciu dojrzałości może być najdłuższym etapem życia drzewa (Fig.3.). Obserwacja procesu starzenia się drzew, zmian zachodzących w ich fizjologii, a także strategii radzenia sobie ze stresem pomaga w lepszym zrozumieniu funkcjonowania drzew ogólnie – zarówno ozdobnych jak produkcyjnych.
Fig. 2. Kamil Witkoś-Gnach. Sędziwa lipa odkładająca konar w odległości kilku metrów od rodzimego pnia obrazuje rozwój kolonijnego charakteru drzewa.
Fig. 3. Jakub Józefczuk. Morfofizjologiczne etapy rozwoju drzew uwzględniające zmiany części nadziemnej i systemu korzeniowego oraz rozkład wnętrza pnia wg modelu Pierre Raimbault. (Źródło: Drzewa w cyklu życia)
Strategie życiowe drzew sędziwych
Drzewa sędziwe charakteryzują się niezwykłymi umiejętnościami adaptacji, które umożliwiają im przetrwanie w zmieniających się warunkach. Są w stanie gromadzić zapasy, wytwarzać skrajnie wąskie roczne przyrosty lub odrzucać części korony, wykorzystując skutecznie procesy fizjologiczne występujące także we wcześniejszych fazach życia. Sędziwe drzewo żyje w sędziwej glebie i unikalnym siedlisku, które stworzyło wspólnie z organizmami mu towarzyszącymi (szczególnie grzybami), zasilając je składnikami mineralnymi, prowadząc recykling poprzez rozkład własnego drewna, dostarczając naturalną ściółkę w postaci opadających liści i gałęzi, chroniąc w ten sposób glebę i zwiększając różnorodność organizmów. Kluczowym aspektem strategii życiowych drzew sędziwych jest także zdolność do reorganizacji. Potrafią one zmieniać swoje struktury, od korzeni po koronę. Co więcej, naturalna utrata części korony jest częścią ich życiowego cyklu, pozwalającą pozbyć się nadmiernego ciężaru, przy jednoczesnym zachowaniu żywotności.
Zdolności odroślowe i reiteracje pozwalają sędziwemu drzewu na przybranie postaci kolonijnego organizmu, który w przeciwieństwie do unitarnego – młodego lub dojrzałego drzewa, nawet przy utracie pojedynczych elementów kolonii pozwala całości na dalsze życie (Fig. 2). Podobnie jak w lesie, gdzie śmierć pojedynczych drzew nie oznacza utraty całego lasu.
Z uwagi na mnogość mikrosiedlisk występujących w drzewach sędziwych, różnorodność biologiczna z nimi związana jest niemożliwa do osiągnięcia przez drzewa znajdujące się we wcześniejszych fazach rozwoju (Fig. 4). Badania sugerują, że wysoka różnorodność biologiczna, w szczególności konkurujących ze sobą grzybów rozkładających drewno, powoduje, że całościowy proces rozkładu drewna w otoczeniu drzew sędziwych jest wydłużony, co sprzyja długowieczności drzew.
Czy to oznacza, że u młodych drzew takie mechanizmy nie występują? Oczywiście, że występują, potrzeba jednak dużo czasu, by drzewa mogły zacząć skutecznie korzystać z takich wrodzonych możliwości.
Fig. 4. Zofia Gagoś. Mikrosiedliska i organizmy z nimi związane występujące w sędziwych drzewach. (Źródło: Przegląd metod i standardów dla utrzymania drzew sędziwych i innych drzew-weteranów)
Dla młodego drzewa ubytek w cienkim pniu jest problematyczny, ale dla sędziwego, grubego drzewa jest wręcz korzystny. Młodemu drzewu niełatwo jest przekształcić się w organizm kolonijny. Do powstania mikrosiedlisk i wytworzenia sędziwego siedliska, w tym sędziwej gleby, niezbędny jest czas. Podobnie jak w przypadku w Puszczy Białowieskiej, która unikalną wartość i odporność swojego ekosystemu zawdzięcza wielowiekowej ciągłości procesów ekologicznych, tak samo w przypadku drzew sędziwych kluczowym aspektem ich trwania jest ciągłość ich rozwoju i procesów w nich zachodzących.
Fig. 5. Kamil Witkoś-Gnach. Dąb Dunin na Podlasiu, Europejskie Drzewo Roku 2022. Drzewo posiada rozległy ubytek w pniu, liczne mikrosiedliska, pień jest podzielony na kolumny życiowe łączące korzenie z koroną. Po pierwotniej koronie nie ma śladu, a obecna jest kolejną reiteracją jej formy. Po prawej widoczny leżący konar – jedna ze strategii życiowych, która odciąża drzewo przy jednoczesnym zachowaniu jego żywotności. Do tej pory ludzie drzewu ufali i nie ingerowali w jego funkcjonowanie – oby tak zostało.
Czy sędziwe drzewa są stabilne?
Na pozór struktura drzewa z dużą dziuplą w pniu, z wyłamanymi konarami, rozkładem drewna i owocnikami grzybów może wydawać się krucha. Jednak stabilność sędziwych drzew często jest wyjątkowo duża. Jest to efekt ciągłego przyrostu grubości pnia przy jednoczesnym naturalnym zmniejszaniu się i obniżaniu korony, co sprzyja lepszemu zrównoważeniu całej struktury drzewa.
Interesującym zjawiskiem jest to, że stare drzewa mogą osiągnąć tak znaczną masę, iż ich stabilność w coraz mniejszym stopniu zależy od systemu korzeniowego. Są one na tyle masywne, że sam ciężar drzewa wystarcza, by skutecznie przeciwstawić się nawet silnym wiatrom. Ponadto, naturalne procesy prowadzące do powstawania ubytków pomagają zmniejszać siły skręcające, które są jednym z głównych czynników osłabiających odporność drewna. Przez redukcję tych sił, drzewa zyskują dodatkową stabilność strukturalną.
Fig. 6. Kamil Witkoś-Gnach. Pomnikowy dąb szypułkowy w gminie Bolesławiec. Po utracie pierwotnej korony powstała wtórna, która jest niższa i mniejsza. Odpowiednią stabilność zapewnia mu przystosowanie pnia drzewa do obciążenia wiatrem dla większej niż obecna korony oraz dodatkowo znaczna masa własna drzewa.
Wartość drzew sędziwych
Drzewa sędziwe są zasobem nieodnawialnym. Z tego powodu są bezcenne i zwykle nie mają bezpośredniej wartości użytkowej w tradycyjnym rozumieniu. Metody wyceny wartości drzew najczęściej niestety nie uwzględniają specyfiki drzew sędziwych. Na przykład ich powierzchnia asymilacyjna, która jest mniejsza w porównaniu z drzewem dojrzałym, powoduje, że zakres wycenianych usług ekosystemowych w wielu modelach będzie zmniejszony. Do kluczowych wartości drzew sędziwych należy ich różnorodność biologiczna. Bogactwo to wynika z tego, że większość drewna w drzewie sędziwym jest martwa (słowo „martwe” w tym kontekście nie jest najtrafniejsze, bo martwe drewno jest tak naprawdę życiodajne). Dopiero po tym, jak drewno przestaje przewodzić wodę, staje się odpowiednie dla rozwoju niezliczonej ilości organizmów, w tym cennych grzybów rozkładających drewno, owadów saproksylicznych, nietoperzy czy ptaków. Mikrosiedliska drzew sędziwych należą do najrzadszych siedlisk lądowych, a gatunki z nimi związane często są objęte ochroną prawną.
Fig. 7. Jakub Józefczuk. Na pierwszym planie sędziwe drzewo z wtórną koroną, pniem z rozległym ubytkiem, licznymi rodzajami martwego drewna. W tle młode drzewo z równie dużą koroną, jednak nie wykazujące tak dużej wartości.
Bardzo ważna jest również ich wartość historyczna i kulturowa. To dzięki drzewom sędziwym możemy lepiej zrozumieć historię danego miejsca. Towarzyszą im społeczne mity, legendy i obyczaje współtworzące kulturę i tożsamość miejsc i społeczeństw. W nich samych jest również zapisana historia, którą staramy się odczytać, obserwując reakcje na dawne wydarzenia, uszkodzenia czy klimat.
Zatem walory drzew sędziwych wykraczają poza materialne pojęcie wartości, świadcząc o kulturze, historii miejsc i krajobrazu, w których rosną. Ich strategie życiowe dostarczają wyjątkowej wiedzy, a ich unikatowa pula genowa pomaga lepiej zrozumieć biologię drzew, a także może służyć tworzeniu nowych pokoleń zadrzewień.
Podsumowanie
Drzewa sędziwe są osobliwą kategorią drzew, które ze względu na swoją specyfikę powinny być traktowane odmiennie od dojrzałych i młodych. Rozumienie procesów starzenia się i adaptacji drzew sędziwych jest kluczowe dla ich skutecznej ochrony. Proces starzenia się drzew często nie jest dla nich końcem, lecz etapem, który może doprowadzić do odnowienia całego organizmu. Niestety, wiele wskazuje na to, że część najcenniejszych drzew tracimy nie na skutek chorób czy ekstremalnych warunków pogodowych, ale raczej działalności człowieka i zmian siedliskowych czy uszkodzeń, które prowadzą do utraty drzew sędziwych. Spostrzeżenia te stanowią podstawę arborystyki konserwatorskiej, o której napiszemy w kolejnym artykule, a której założenia i postulaty mogą mieć zastosowanie także do drzew młodszych.
Autor: Kamil Witkoś-Gnach
Fig. 8. Kamil Witkoś-Gnach. Sędziwa kwitnąca grusza, pozostałość po dawnym sadzie. Drzewa sędziwe możemy znaleźć nie tylko w starych założeniach parkowych czy puszczach, ale również w zadrzewieniach przydrożnych lub dawnych sadach.
Znacznie więcej informacji na temat drzew sędziwych i weterańskich znaleźć można w obszernej i niezwykle wartościowej publikacji (pierwszej takiej na polskim rynku) “Drzewa sędziwe i inne weterańskie: wytyczne do zarządzania” pod redakcją Davida Lonsdale’a, która dostępna jest tutaj.